مصرف
شیرخشت بر اثر خاصیت فراوان، به‌ویژه برای کودکان بسیار موثر است. به عنوان صفراآور، مسکن سرفه و نرم کننده سینه مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین در فرمول بعضی شربت‌ها وارد می‌شود. مقدار مصرف برای بزرگسالان 60 گرم، برای کودکان زیر سه سال 5-15 گرم و برای کودکان 3تا 5 ساله 10-20 گرم است که معمولا آن را در شیر گرم یا آب گرم حل کرده و مصرف می‌کنند (5).
ماده شیرخشت
ماده شیرخشت، ماده‌ای سفید رنگ کمی مایل به زرد و شیرین است که در زبان فارسی شیر خشت، شیرخشک و شیر خاشاک، در زبان فرانسوی Manne purgative و در زبان انگلیسی Purgative نامیده می‌شود. ماده شیرخشت دارای انواع مختلفی است که از چندین نوع گیاه همچون خود شیرخشت، کاروان‌کش و غیره گرفته می‌شود که از نظر خواص مسهلی و سایر خواص کم و بیش شبیه هستند.
خواص و کاربرد
انواع شیرخشت از نظر طبیعت کمی خنک و از نظر رطوبت و یبوست معتدل است. نوع مرغوب آن که بیشتر از ایتالیا وارد می‌شود خالص و تمیز و دارای شیرینی خاصی است که با شیرینی شکر متفاوت است و پس از چند لحظه که در دهان گذارده شود کمی سرد می‌شود. انواع دیگر آن که در بازار عرضه می‌شود به خلوص اولی نیست؛ طعم آن شیرین است، ولی زبان را خیلی کم سرد می‌کند. با این حال از نظر خواص مسهلی در همان ردیف است. شیرخشت‌هایی که از گیاه کاروان‌کش و یا از گیاه شیرخشت گرفته می‌شود نیز از نظر خواص مسهلی و دارویی و طبیعت با سایرین در یک ردیف قرار می‌گیرند.
شیرخشت ملین بوده و مسهل صفرا و اخلاط سوخته است؛ برای تقویت کبد، معده و مواد داخل شکم مفید است؛ حرارت معده، قلب و کبد را تسکین می‌دهد و برای سرفه، خشونت سینه و حلق داروی خوبی است؛ تحریک، اضطراب و حرارت و یبوست ایجاد نمی‌کند و حتی برای اطفال و سالمندان مناسب است (6).
شیرخشت دارای انواع مختلفی است که از چندین نوع گیاه گرفته می‌شود که از نظر خواص مسهلی و سایر خواص کم و بیش شبیه هم هستند. نام علمی گیاهان، مشخصات و محل رویش معروف‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:
در کتب مختلف با نام‌های «شیرخشت»، «گپ شیر»، «گوژدون چو»، «سیاه چوب» و «دوشان آلماسی» آمده است. گیاهی است از خانواده Rosaceae و جنس Cotoneaster. وجه تسمیه این گیاه بدین شرح است: Cotoneum در لغت به معنای به و aster به معنای شباهت است. به علت شباهتی که برگ‌های این گیاه با برگ درخت به دارد، به این نام موسوم شده است. تمام گونه‌های این گیاه شیر خشت نمی‌دهد و از برخی گونه‌های آن شیرخشت می‌گیرند.
اثر عصاره شیرخشت در بهبود زردی
نتایج تحقیقات پژوهشگران نشان داده است استفاده از عصاره گیاه دارویی شیرخشت بر بهبود نوزادان مبتلا به زردی اثر مطلوبی دارد.
نتایج مطالعه بالینی که روی 200 نوزاد مبتلا به زردی در یکی از بیمارستان‌های شهر تهران انجام شد، نشان داد استفاده از قطره خوراکی عصاره گیاه دارویی شیرخشت به همراه نوردرمانی تا حد زیادی در درمان این نوزادان مؤثر است. به طوری که سه روز پس از کاربرد این روش درمانی، 88 درصد نوزادان مذکور بهبود یافتند. براساس این گزارش، پنج روز پس از استفاده عصاره گیاه دارویی شیرخشت به همراه نور درمانی 99درصد نوزادان مورد مطالعه بهبود یافتند. این در حالی بود که با کاربرد روش‌های معمول، تنها 75 درصد نوزادان مبتلا به زردی درمان شدند.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد کاربرد قطره خوراکی شیرخشت به همراه نوردرمانی برخلاف روش‌های شایع درمانی، منجر به عوارضی نظیر تعویض خون یا تجویز داروهای دیگر نمی‌شود. هم‌چنین در گروه‌های سنی، وزنی و جنسی مختلف نوزادان استفاده از قطره شیرخشت تاثیر متفاوتی نداشت(6).
درخت یا درختچه نیمه همیشه سبز به بلندی و گستردگی 6 متر است. دارای شاخه‌های کمانی شکل و برگ‌های سبز تیره بوده و گل‌های سفید یا صورتی رنگ آن در تابستان ظاهر شده و به‌دنبال آن میوه‌های کروی شفاف قرمز، نارنجی یا زرد رنگ تولید می‌گردند. این درخت که جنسی از گیاهان چوبدار و از خانواده گل سرخ است، نیاز به مکان آفتابی و خاک نسبتا غنی و مرطوب با زه‌کش خوب نیاز دارد و حداقل دمای قابل تحمل آن 15- درجه سانتی‌گراد است.
شیر خشت (Cotoneaster Manna)
شیرخشت عبارتست از قطعاتی کروی یا بی‌شکل، تقریبا به اندازه یک نخود با طعمی بسیار شیرین و خنک که در ابتدای خروج از گیاه سفید رنگ است، ولی در مجاورت هوا سفت و سخت شده و به رنگ سفید مایل به خاکستری درمی‌آید. در دهان به خوبی حل می‌شود و روی زبان ایجاد برودتی مطبوع می‌نماید. این قند در بازار دارویی ایران تحت نام شیرخشت شهری و شیرخشت هراتی عرضه می‌شود.
منابع مختلف در گذشته گیاهان مولد شیرخشت را تحت عنوان زبان گنجشک Fraxinus ornus، کاروان‌کشی Atraphaxis spinosa، گز Tamarix gallica، شیرخشت Cotoneastar ovatus، شیرخشت C.kostschyi و حشرات مولد آن را Eriococcus mannifera وCoccus manniparus ذکر کرده‌اند. امروزه مشخص شده است که گیاه مولد شیرخشت با نام فارسی شیرخشت و نام علمی Cotoneastar numularia Fisch و C.numularioides از تیره گل‌سرخیان Rosaceae است.
گیاه مولد شیرخشت به شکل درختچه است و در ارتفاعات مختلف در کلاک کرج، کوشک بالا، دره چالوس، لرستان، اراک، خراسان، کرمانشاه و کردستان به‌ویژه در شیب‌های جنوبی به‌صورت پراکنده وجود دارد. برگ‌های این گیاه به طول 25-10 میلی‌متر و عرض 9-22 میلی‌متر است که سطح رویی آن‌ها ابتدا کرکدار و بعد تقریبا بدون کرک می‌شود، ولی سطح زیرین برگ‌ها خاکستری مایل به سفید و کرکدار است. تولید این ماده پر ارزش در مناطق مورد بهره‌برداری به‌وسیله نوعی حشره پوستخوار کوچک از راسته سخت بالپوشان Coleptera وتیره پوستخواران Scolytide با نام علمی scolytus rugolosus Mull. انجام می‌گیرد.
بررسی‌های مقدماتی نشان می‌دهد این حشره بدون تردید از دیرباز در ایران وجود داشته است، ولیکن اولین بار در سال 1340ه.ش. توسط مهندس فرحبخش گزارش شده است. حشره کامل، سوسک کوچکی است به طول 6/2-4/1 میلی‌متر به رنگ سیاه یا قهوه‌ای تیره با حاشیه قرمز در بال‌پوش‌ها. تخم این حشره بسیار ریز، بیضی شکل و به رنگ سفید شیری است. لاروها بدون پا و به شکل خمیده بوده و رنگ آن‌ها سفید است. لاروها وقتی کاملا رشد کرده باشند در حدود 3-2 میلی‌متر هستند. شفیره نیز به رنگ سفید دیده می‌شود.
این حشره فقط چوبخوار بوده و یکی از آفات مهم درختان ودرختچه‌های دانه‌دار و هسته‌دار و بعضی از درختان زینتی خانواده گل‌سرخیان در اکثر نقاط ایران محسوب می‌شود. حشره مولد شیرخشت زمستان را به صورت لارو کامل در زیر پوستک‌ها و داخل دالان‌های تعبیه شده سپری نموده و در اوایل بهار، پس از سپری شدن سرمای زمستان لارو تبدیل به شفیره می‌شود. اواسط اردیبهشت حشرات کامل پس از طی دوران شفیرگی پوست شاخه‌ها و تنه را سوراخ کرده و خارج می‌شوند.
روی تنه و سرشاخه درختان شیرخشت از سوراخ‌های ایجاد شده یا محل تغذیه آن‌ها صمغ یا شیره گیاهی به صورت فتیله‌ها و رشته‌های باریک و گاهی به هم پیچیده خارج می‌شود که پس از قرار گرفتن در مجاورت هوا و سفت شدن به علت خاصیت درمانی شناخته شده آن با کاردک جمع‌آوری و بلافاصله در داخل کیسه آرد که به گردن بهره‌بردار آویخته است ریخته شده و به فروش می‌رسد. این ماده در حدود ماه‌های تیر و مرداد یا حداکثر اوایل شهریوردر صبح زود یا ساعات خنک روز جمع‌آوری می‌شود، چون خنکی هوا امر برداشت آن‌ها را تسهیل می‌کند. برداشت محصول از درختچه‌ها به‌صورت فعلی اقتصادی نیست، زیرا تولید هر بوته یا درختچه بسیار کم و نحوه جمع‌آوری بسیار مشکل است. میزان محصول هر درختچه شیرخشت به طور متوسط بین140تا180گرم است. به‌رغم پراکندگی درختچه‌های مولد شیرخشت، بهره‌برداری از این محصول در حال حاضر علاوه بر استان خراسان (شیرخشت هراتی) در منطقه البرز مرکزی (شیرخشت شهری) نیز انجام می‌شود. به دلیل کم بودن تولید سالانه و نیاز به مصارف سنتی آن در داخل کشور زمینه صدور آن به خارج از کشور تقریبا از بین رفته است. مهم‌ترین موارد مصرف آن در طب سنتی به عنوان یک ماده خنک، ملین، مقوی و تب بر است و اخیرا نیز به نام داروی ضد سرطان معرفی شده است. تولید این ماده و توسعه این پروژه اقتصادی کم است؛ لذا پیشنهاد می‌شود توسعه این گونه افزایش یابد. گفتنی است نهالستان طرق مشهد مقدس این کار را شروع کرده است.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: